نماز از دیدگاه زردتشت
هوالحق
بــه نـام خـداوند لیـل النــــهار کـه هستی بداد از عــدم روزگار
بــه نام خداوند پـاکـان پـــاک خـداوند پستـی کشـان زیـر خاک
عمار احمدی ( صخره)
مقدمه :
« به نام خداوند بخشایندة مهربان ـ آغاز می کنم به نام نامی آن که همیشه بوده و هست و خواهد بود ـ ایزد نیکی بخش که در عالم روحانی یکتاست و نام او ، اورمزد است . خدای بزرگ و دانا و دادار و پرورنده و پاسبان و فروغ مند و نیکوکار و بخشاینده که دادستان نیک و تواناست .
پرستش و نیایش می کنم خدای نیکوکاری را که بشر را از تمام مخلوقات گیتی برتر آفرید و به نیروی منطق ، هوش و خرد داد ، به او شهریاری مخلوقات گیتی و نگهداری آفریدگان برای روبه رو شدن با دیوان و رزم و پیکار با آنان عطا فرمود . » مناجات زرتشت
از زمانی که آدمی پا به عرصه هستی نهاده خداوند او را بدون راهنما و مرشد و پیر نگذاشته و نخواهد گذاشت . در طول تکامل بشر ، سوی پروردگار یکتا همواره پیامبرانی از سوی خداوند برگزیده شدند تا انسانها را به منزلگاه حقیقی خویش هدایت کنند طبیعتاً هر رسولی که از سوی خداوند مبعوث می گشت ، خود دارای آیین و مذهب خاص بود . البته خاص به این معنی نیست که هدف آنها باهم فرق می کرد ، بلکه هدف یکی بود تنها در سیر و تکامل راه حقیقت باهم خرده اختلاف داشتند ، که این اختلاف کوچک نیز به خاطر ذوق و سلیقه در نهاد آدمی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است .
در این مقوله می خواهیم در مورد یکی از زیباترین احکام خداوندی به نام نماز ، از دیدگاه پیامبر بزرگ و پاک ایران زمین حضرت زرتشت بپردازیم . تا روشن شود چه ارتباط نزدیکی بین دین زرتشت با ادیان دیگر آسمانی ، خصوصاَ دین کامل و بزرگ خدا اسلام وجود داشته است در واقع می توان گفت نزدیکی دین زرتشت به دین بزرگ اسلام باعث گشت که ایرانیان اسلام را بدون قید و شرط از صمیم قلب قبول کنند .
پیشینة نماز در ایران :
ایرانیان پیش از زرتشت هم عبادتی به پیشگاه خداوند یکتا انجام می دادند که آن را نماز می خواندند . ایرانیان باستان سه گاه شبانه روز ، یعنی بامداد و نیمروز و شامگاه ، برای نماز و عبادت اهمیت می گذاشتند . آنان روز را به دو بخش تقسیم می کردند : یکی صبحگاه یا « هاون » ، تحت حمایت میثره ، و دیگری ، شبانگاه یا « اٌورزَیره » (1)که تحت حمایت برادر اهورایی وی ، یعنی آپم نپات قرار داشت . به نظر می رسید شب ، سومین بخش را تشکیل می داد که آن را اَیویسرٌوشرَه(2) می نامیدند و این بخش از آن روان های مردگان بود ظاهراً زرتشت دو بخش دیگر هم در این شبانه روز قرار داد و پیروانش را ملزم کرد که طبق آن ، پنج بار در روز نماز بخوانند .
1-2-) هر دو از فرشتگان مقرب خداوند در میان زردتشتیان بودند
پنج گاه نماز زرتشت در شبانه روز :
زرتشت برای پیروانش پنج گاه نماز در شبانه روز تعیین کرد . بسیار جالب توجه است که نماز کیش باستان از حیث اوقات پنجگانه و سایر شرایط و آداب و رسوم شباهت زیادی به نماز مسلمانان دارد .
اوقات نماز و شرایط آن در دین زرتشت « مزدیسنی » در شبانه روز پنج قسمت تقسیم شده و هر کدام به نام فرشته ای، نماز خواصی دارد .
1- هاون گاه ، Havangah ، وقت آن از بر آمدن خورشید است تا نیمروز .
2- رپیت وین گاه ، Repithwingah ، موقع آن ظهر است تا3 تسو (ساعت) بعد از نیمروز .
3- ازیرین گاه ، Oziringah ، از سه ساعت بعد از ظهر شروع می شود . تا اول شب و پیدا شدن ستاره خاتمه می یابد .
4- ایویس روتریمگاه ، Aiwisruthrmgah ، وقت آن از اول شب است تا نیمه شب .
5- اشهین گاه ، Ushahingah ، وقت آن از نیمه شب است تا بر آمدن خورشید
در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده : هاون گاه شش ساعت است ، رپیت گاه سه ساعت ازیرین گاه سه ساعت ، ایویس روتریمگاه شش ساعت و اشهین گاه نیز شش ساعت است . هاونی و رپیت وین و ازیرین و ایویس و اشهین پنج فرشتة نگهبان شب و روز هستند که هر یک از آنها را گروهی از ایزدان ، مانند مهر و رام و اردیبهشت و آذر و آپم نپات و ایزد آب و فروهر و اوپرتات و سروش و رشن و اشتاد همراهی می کنند .
شرایط نماز در دین زرتشت :
1- پاک کردن تن از هر گونه کثافت و نجاست .
2- پاک کردن لباس از هرگونه پلیدی ، نسا « تن مرده و لاشه حیوانات و هر چیزی که بدان پیوسته باشد » و هیرنسا « چیزی است که از ذیروحی جدا شده باشد ، مانند خون ، ناخن ، موی و امثال آنها .
3- در برداشتن (1) سدره و کشتی (2)
4- شستن دست و صورت که وضو نامیده می شود .
5- پاک بودن جای نماز از هر گونه پلیدی و نسا و هیرنسا ( اطراف محل نماز تا چهل گام یا حداقل سه گام باید پاک و تمیز باشد .)
6- محل نماز به زور از کسی گرفته نشده باشد یا از پول دزدی خریده نشده باشد .
1 : سدره ، پیراهنی است بدون یقه ، با آستینهای کوتاه ، سفید و ساده و گشاد که تا زانو می رسد و چاکی در وسط دارد که تا به آخر سینه می رسد و در آخر آن چاک ، کیسة کوچکی دوخته شده که کیسه کَرفه (ثواب) نامیده می شود این کیسه نشانه ای از گنجینة پندار نیک ، گفتار نیک و کردار نیک شمرده می شود . سدره در کتب دینی پهلوی شپیک (Shapik) نوشته شده است( 2 : کشتی (Koshti ) ، بندی است سفید و باریک که از هفتاد و دو نخ پشم گوسفند بافته می شود ، هفتاد و دو نخ علامت هفتاد و دو یسناست . برای هر زرتشتی که به هفت سالگی برسد پوشیدن سدره که جامة پرهیزکاری و پارسایی است و بستن کشتی به دور کمر که بند بندگی خداوند است الزامی می باشد .
ترتیب وضو در دین زرتشت :
وضو یکی از مقدمات نماز است که باید هر نماز خوانی قبل از شروع نماز خویش باید آن را به جا آورد . همان طوری که در مکتب بزرگ اسلام برای خواندن نماز باید وضو را طبق اساس و دستورهای اسلام انجام داد تا با پاکیزگی کامل در پیشگاه خداوند بزرگ حاضر شد ، در ادیان دیگر آسمانی خصوصاً دین زیبای زرتشت ، نماز گذار قبل از خواندن نماز باید خود را توسط وضو از تمام ناپاکی ها و پلیدی ها پاک گرداند .
ترتیب و اصول وضو در دین زرتشت شبیه ترتبب و اصول وضو در دین اسلام است . هر زرتشتی وظیفه دارد برای انجام دادن وضو این قوائد و اصول را رعایت کند . اول دستها را تا مچ و صورت را تا بنا گوش و زیر زنخ و بالای پیشانی و نیز پاها را تا قوزک سه بار با آب تمیز خوب شستشو می دهند . آنگاه دعای دست و رو شستن را که سروش باج نام دارد می خوانند و به نو کردن کُشتی (باز و بسته کردن کشتی) پرداخته پس از آن شروع به خواندن نماز می کنند . در صورتی که آب نباشد و یا به علتی استعمال آب مجاز نباشد ، در این صورت دستها را سه بار به روی خاک تمیز می زنند و سپس به صورت و پشت دست می کشند . هنگام وضو کردن دعایـی به نام سروش باج می خواننــد ، که در زیر بـه آن اشـاره می کنیم .
بنام ایزد بخشاینده بخشایشگر مهربان – به خشنودی اهورامزدا ، اثم وهی (سه بار) من اقرار دارم و استوارم به دین مزدیسنی که آورندة زرتشت ، مخالف دیو پرستی و کیش اهورائی است .
اگر بامداد باشد – به هاون (صبحگاه) اشو و سردار اشوئی(1) یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به دهدار نیکخواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و درود و ستایش باد .
اگر نیمروز باشد – برفتون (نیمروز) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به شهردار مردم نوازی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر پسین باشد – به ازیرن (پسین) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد- به پادشاه بادرام پروری که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر شب باشد – به ایوه سریترم (شامگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به پیشوای روحانی بشر دوستی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد .
اگر نیمه شب باشد – باشهن (سحرگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود ستایش باد- به کدخدای نیک خواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد .
1-) حضرت
قبله در آیین زرتشتی :
خداوند در مکانی مشخص نیست که آدمی بتواند رو به سوی او نهد و عبادت کند ، زیرا که خداوند در همه جای هستی چه در کوه و چه دریا و چه در قلب ها و... به هر جا که رو نهی خداوند آنجاست . قبل از آنکه قــرآن کریـم با صـراحـت کامـل کعبـه را مـحل قبله گـاه
انسانهای خداشناس بنامـد . خـداشناسان در ادیان هایی آسمانی بـرای اینکه قبله ای واحد برای
اعلام وحدت در میان امت خویش داشته باشند ، یکی از عناصر بزرگ و زیبای طبیعت را نشانه بزرگ اهورامزدا دانسته و آن را قبله گاه خویش برای اظهار بندگی به پیشگاه خداوند می دانستند . که دین زرتشت نیز از این قائده مستثنی نیست .
پرستش سو (قبله) در کیش مزدیسنی از لحاظ اینکه نمی توان برای خدا حدود و جهتی را در نظر گرفت از این رو موقع نماز خواندن ، به طوری که در بحث آتش خواهد آمد ، به سوی نور وروشنایی از قبیل آفتاب و ماه و چراغ و آتش روی می کنند . همانگونه که گفته شد ، زرتشتی ها به سوی نور و روشنایی می ایستند و نماز می خوانند و برداشت آنها از نور و روشنایی چنین است :
فروغ نور و روشنایی ظاهر نموداری از نور و روشنایی عالم حقیقت و معنویت می باشد و در طراوت روح و دل اثری بس بـزرگ دارد و انسـان را به تجلیـات انوار خـدایـــی متوجـه می سازد . تمام آفریدگان به نور نیازمند هستند ، همان گونه که حیوانات با بهرگیـری از نــور زنده اند و نباتات از نور زندگی می گیرند ، چنانکه اگر گلدانی را پشت پنجره بگذاریم ، پس از چند روز می بینیم که برگها و شاخه های آن به سوی نور متمایل می شود . در کتاب های مقدس دینی خداوند همیشه خود و پیامبران خود را نور معرفی می کند به برخی از پیامبران بنی اسرائیل خداوند به چهره آتش و نور نمایان می شود .
ترجمه نماز زرتشتی :
نماز اول – به خشنودی اهورامزدا – به نام خداوند بخشایندة بخشایشگر مهربان پاکی و راستی بهترین نیکویی است و هم مایة سعادت است ، سعادت از برای کسی که راست و خواستار بهترین راستی است .
نماز دوم – به خشنودی اهورامزدا – به نام خداوند بخشایندة بخشایشگر مهربان همان گونه که سردار دنیا (اهو) توانا و نیرومند است به همان اندازه سردار دین (رتورد) نیز به مناسبت پاکی و اشویی خویش نیرومند است موهبت اندیشة نیک (وهومن) لقب کسی است که برابر خواستة مزدا رفتار کند . سلطنت اهورایی ویژة کسی است که درویشان . بینوایان را دستگیری کند .
نماز سوم – مزدااهورا آگاه است از آن کسی که (چه مرد و چه زن) در میان موجودات ستایشش بیشتر و بهتر است ، به حسب راستی ، این چنین مردان و این چنین زنان را می ستاییم.
خـلاصـه :
به نام خداوند بزرگ و اهورامزدای توانا که آدمی و جهان طبیعت با این عظمتش شب و روز او را ستایش می کند و نماز به پیشگاهش پیش کش می کند، آدمی باز نتوانسته شکر حتی کوچکترین نعمت دادار هستی بخش را به جا آورد . پس در پیشگاه خداوند جز شکر هر چه بگوییم ناثواب است .
همان طوری که ما مسلمانان در هر روز برای اظهار بندگی به پیشگاه مقدس خداوند یکتا پنج نوبت نماز می گذاریم ، در دین زیبای زرتشتی هم هر زرتشتی در هر روز پنج نوبت به پیشگاه اهرامزدای پاک نماز می گذارد . بر هر زرتشتی تکلیف و جز عبادت های ضروری او به حساب می آید ، که نماز را با آداب خواص دین خویش به جا آورد .
آداب نماز ، آن گونه که از عمال دینی امروز آنان می دانیم ، بدین قرار است : فرد مؤمن ، نخست با شستن غبار از رخسار ، دست ها و پاها ، خود را مهیا می سازد ؛ آن گاه کمر بند مقدس را می گشاید و با گرفتن آن در دستان و در مقابل خویش چشم بر نماد پارسایی ، یعنی آتش ، رو به درگاه آفریدگار خود می ایستد . سپس وی به اهورامزدا نماز می برد و اهریمن و شیطان را لعن می کند و همچنان که هنوز نماز می گذارد بار دیگر کمر بند را به کمر می بندد همة این مراسم فقط چند دقیقه طول می کشد ، ولی تکرار منظم آن ، عمل دینی بسیار ارزشمندی است که هم انضباطی استوار و هم اظهار منظم اصول بنیادین این دین بزرگ را در بر دارد .
هر فرد زرتشتی قبل از اینکه به پیشگاه اهورامزدا نماز بگذارد ، باید خویشتن را از هر گونه آلودگی چه جسمی و چه روحی پاک گرداند ، در واقع به فرموده حضرت زرتشت آدمی باید جهان تن و روان را از هر گونه ناخالصی منزه گرداند تا سعادتمند گردد .
پاک کردن تن از هر گونه ناپاکی ، پاک کردن لباس از هر گونه پلیدی ، نسا و هیرنسا «قبلاً در متن توضیح داده شده است » و نیز پوشیدن سدره و بستن کُشتی ، همه و همة این آداب و رسوم چه در دین زرتشتی و چه در ادیان های دیگر حتی در دین بزرگ و کامل اسلام بهانه ای است که انسان خود را پاک و مطهر سازد و در رفتار خود صداقت را فراموش نکرده و کردار نیک داشته باشد ، و در گفتار خویش راستی را ظاهر ساخته وگفتار نیک داشته باشد ، و اندیشة خویش را به سوی کمال و رستگاری رهنمود ساخته ، و اندیشه نیک داشته باشد . در این صورت است که نماز گذار اسلامی ، زرتشتی ، مسیحی ، یهودی و... بر شیطان و اهریمن بزرگ که همان دیو نفس است پیروز می شود و دل خویش را از انوار خداوندی روشن و منور می سازد .
و این همان حقیقت نماز است که امام حسین (ع) با خون خویش آن را احیا کرد .
منابع و مآخذ :
1- زرتشتیان ؛ باورها و آداب دینی آنها ، مری بویس ، ترجمه عسکر بهرامی ، انتشارات ققنوس ، تهران . 1382.
2- اصل و نسب و دینهای ایرانیان باستان ، دکتر عبدالعظیم رضایی ، چاپ اقبال ، تهران . 1381 .
3- تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان ، حسن پیر نیا ، انتشارات بهزاد ، تهران . 1383 .
4- ایران در مان ساسانیان ، آرتورکریستن سن ، ترجمه رشید یاسمی ، چاپ تهران (افست) . 1313.
5- تمدن هخامنشی دو جلد ، علی سامی ، چاپ شیراز ، تهران .1345 .
6- تمدن ایران ، اثر چند تن خاور شناس ، ترجمة دکتر عیسی بهنام ، بنگاه ترجه و نشر کتاب ، تهران . 1337 .
7- اوستا ، هاشم رضی ، انتشارات فروهر ، تهران . 1374 .
8- شایست ناشایست (پهلوی ساسان) ، آوانویسی ، ترجمة فارسی : کتایون مزداپور ، چاپ فرهنگ ، تهران . 1369 .
9- کاثاها ، گزارش پور داود ، انتشارات دانشگاه تهران . 1354 .
10- خرده اوستا ، گزارش پور داود ، انجمن زرتشتیان ایرانی و انجمن ایران لیگ ، بمبئی .
11-یشتها ؛ بخش دوم (متن اوستایی ترجمه) گزارش پور داود ، انتشارات دانشگاه تهران . 1356 .
12- یسنا ؛ بخش اول (مقدمه ، ترجمه) گزارش پور داود ، انتشارات دانشگاه تهران . 1356 .
13-تاریخ ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه ، دکتر حسن پیرنیا ، انتشارات بهزاد ، تهران . 1383 .
14- ایران ؛ آیین و فرهنگ ، دکتر محمودرضا افتخارزاده ، انتشارات رسالت قلم ، تهران . 1377 .
15- اسلام و ایران (مذهب و ملیت ایرانی) ، دکتر محمودرضا افتخارزاده ، انتشارات رسالت قلم ، تهران . 1377 .
16- ساسانیان ، دکتر اردشیر خدادادیان ، نشر به دید ، تهران . 1380 .
17- برنامه زندگی (فروع دین اسلام) آیت الله حسین مظاهری ، نشر ذکر ، تهران . 1380 .
18- ارداویرافنامه (متن پهلوی) ، دکتر رحیم عفیفی ، انتشارات توس ، تهران . 1372 .
19- فرهنگ ایران باستان ، ابراهیم پور داود ، انتشارات دانشگاه تهران . 1356 .
20- وندیداد ، ترجمة هاشم رضی ، انتشارات فکر روز ، تهران . 1376 .
21- تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام ، احمد تفضلی ، انتشارات سخن ، تهران . 1376 .
22- دین ایرانی ، امیل بن ونیست ، ترجمة بهمن سرکاراتی ، انتشارات دانشگاه تبریز . 1350 .
23- زرتشت و جهان غرب ، دوشن گیمًن ، ترجمة مسعود رجب نیا ، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان ، تهران . 1350 .
24- تمدن ساسانی ، سعید نفیسی ، انتشارات فروغی ، تهران . 1313 .
25- معتقدات و آداب ایرانی ، هانری ماسه ، ترجمة روشن ضمیر ، تبریز . 1357 .
26- داستانهای ایران باستان ، احسان یارشاطر ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران . 1351 .
27- فرهنگنامه پارسی ، سعید نفیسی ، چاپ رنگین ، تهران . 1319 .
28- تاریخ ، هرودت ، ترجمة احمد بهمنش ، انتشارات دانشگاه تهران .
29- آداب و رسوم ملی ایران ، آذرتاش آذرنوش ، مطالعات فرهنگی ، تهران . 1354 .
30- تاریخ ماد ، دیاکونف ، ترجمة کریم کشاورز ، انتشارات پیام ، تهران . 1350 .